אינהאַלט
די פֿאַרגאַנגענע צײַט
- איך מיט מײַן חבֿרטע זײַנען געגאַנגען אין טעאַטער.
- איך האָב געקױפֿט אַן אײַזקרעם.
- זי האָט געגעסן אַן עפּל.
אַ ווערב אין דער פֿאַרגאַנגענער צײַט האָט צוויי טיילן: אַ העלפֿווערב און אַ פּאַרטיציפּ.
דער העלפֿװערב
- דער העלפֿווערב איז האָבן אָדער זײַן. מע ניצט די פֿאָרמעס פֿון דער איצטיקער צײַט.
- ס׳רובֿ ווערבן קומען מיט האָבן, נאָר געצײלטע קומען מיט זײַן.
דער פּאַרטיציפּ
- דער פּאַרטיציפּ קומט מיטן פּרעפֿיקס גע– (סײַדן דער טראָפּ פֿאַלט נישט אױפֿן ערשטן טראַף פֿונעם אינפֿיניטיװ – זען בײַשפּילן דאָ װײַטער).
- דער פּאַרטיציפּ ענדיקט זיך אויף –ט אָדער אויף –ן.
- דער פּאַרטיציפּ איז אַן אינװאַריאַנט (ער בײַט זיך נישט).
- פּאַרטיציפּן אויף –ט קומען שטענדיק מיטן העלפֿװערב האָבן.
- טײל פּאַרטיציפּן אויף –ן קומען מיטן העלפֿװערב האָבן, און אַנדערע מיטן העלפֿװערב זײַן.
- װען דער טראָפּ איז אױפֿן ערשטן טראַף פֿונעם אינפֿיניטיװ פֿורעמען זיך פּאַרטיציפּן אױף –ט כּמעט שטענדיק לױט אָט דעם מוסטער :
למשל:
- קױפֿן — געקױפֿט
- לײענען — געלײענט
- בױען — געבױט
װען דער שטאַם ענדיקט זיך אױף –ט גיט מען נישט צו קײן צװײטן –ט. למשל:
- טראַכטן — געטראַכט
פֿיר פּאַרטיציפּן אױף –ט גײען נישט נאָך די אָנגעװיזענע סכעמע. מיר האָבן שױן געלערנט אָט די פֿיר װערבן אין ייִדישפּאָפּ. אָט זײַנען זײ, מיט די פּאַרטיציפּן:
- ברענגען — געבראַכט
- האָבן — געהאַט
- װיסן — געװוּסט
- װעלן — געװאָלט
פּאַרטיציפּן אױף –ן פֿורעמען זיך אױף פֿאַרשײדענע אופֿנים, אַ מאָל מיט אַן איבערקלאַנג, און אַ מאָל אױך מיט געביטענע צי צוגעגעבענע קאָנסאָנאַנטן. למשל:
- העלפֿן — געהאָלפֿן
- טרינקען — געטרונקען
- טראָגן — געטראָגן
- עסן — געגעסן
- גײן — געגאַנגען
- פֿליִען — געפֿלױגן
- זיצן – געזעסן
נאָך װעגן דעם פּרעפֿיקס גע–
װען דער טראָפּ פֿאַלט נישט אױפֿן ערשטן טראַף פֿונעם אינפֿיניטיװ, האָט דער פּאַרטיציפּ נישט קײן פּרעפֿיקס גע–. למשל:
- צעקלאַ'פּן — צעקלאַ'פּט
- פֿאַרשטײ'ן — פֿאַרשטאַ'נען.
פֿאַראַן אַ קליינע צאָל װערבן װאָס זײער שטאַם הײבט זיך אָן אױף אַ נישט־אַקצענטירטן גע–. דער גע– איז נישט דער סימן פֿון קײן פּאַרטיציפּ. אַזױ װי בײַ אַנדערע װערבן װען דער טראָפּ פֿאַלט נישט אױפֿן ערשטן טראַף, גיט מען נישט צו צום פּאַרטיציפּ קײן (צװײטן) גע–. למשל:
- געפֿי'נען — ער געפֿי'נט — ער האָט געפֿו'נען
- געשע'ן — עס געשע'ט — עס איז געשע'ן
- געפֿע'לן — עס געפֿע'לט — עס איז געפֿע'לן
אין דער טאַבעלע דאָ ווײַטער רעכענען מיר אויס אָט די ווערבן אין דער פֿאַרגאַנגענער צײַט:
- קױפֿן (העלפֿווערב: האָבן, פּאַרטיציפּ אױף –ט)
- עסן (העלפֿווערב: האָבן, פּאַרטיציפּ אױף –ן)
- גיין (העלפֿווערב: זײַן, פּאַרטיציפּ אױף –ן)
בײַם סוף פֿון דעם זײַטל געפֿינען זיך טאַבעלעס מיט דער פֿאַרגאַנגענער צײַט פֿון אַלע װערבן װאָס מיר האָבן ביז איצט געלערנט אין ייִדישפּאָפּ; אין 6.5 נאָך פּרטים געפֿינען זיך סך־הכּל־טאַבעלעס מיט דער פֿאַרגאַנגענער צײַט פֿון אַלע װערבן װאָס מיר לערנען אין ייִדישפּאָפּ, און װי אַ צוגאָב, אַ פֿאַרגרעסערטע רשימה װערבן װאָס קומען מיטן העלפֿװערב זײַן.
אין די װײַטערדיקע טאַבעלעס געפֿינען זיך די פֿאָרמעס פֿון דער פֿאַרגאַנגענע צײַט פֿון די װערבן װאָס באַװײַזן זיך אין דער איצטיקער לעקציע.
װעגן װערטער־סדר אין דער פֿאַרגאַנגענער צײַט זען 5.3 נאָך פּרטים.
װעגן װערבן מיט אַ קאָנװערב אין דער פֿאַרגאַנגענער צײַט זען 5.4 נאָך פּרטים.
נישטאָ ~ נישטאָ קײן ~ נישט דאָ
- דער אתרוג איז דאָ.
- דער אתרוג איז נישטאָ.
- די בענקלעך זײַנען דאָ.
- די בענקלעך זײַנען נישטאָ.
אין לעקציע 1.3 האָבן מיר געלערנט די קאָנסטרוקציע איז דאָ / זײַנען דאָ װאָס װײַזט אָן אױף פֿאַראַנענקײט צי דערבײַיִקײט. װען מע פֿאַרנײנט אָט די קאָנסטרוקציע װאַקסט זיך צונױף די פֿאַרנײנונג נישט מיטן װאָרט דאָ, און מע שרײַבט אײן װאָרט: נישטאָ.
- ס׳איז דאָ אַן אתרוג.
- ס׳איז נישטאָ קײן אתרוג.
- עס זײַנען דאָ בענקלעך.
- עס זײַנען נישטאָ קײן בענקלעך.
װען מע פֿאַרנײנט די קאָנסטרוקציע איז דאָ / זײַנען דאָ קומט מיט אַן אומבאַשטימטן סובסטאַנטיװ דער נעגאַטיװער אַרטיקל קײן, לױט די געװײנטלעכע כּללים (זען 3.3 נאָך פּרטים).
װען דאָ איז דער כּנגד פֿון דאָרט, דאָס הײסט, װען דאָ װײַזט אָן אױף אָרט, נישט אױף דערבײַיִקייט אָדער פֿאַראַנענקײט, איז נישט שײך דער צונױפֿװאַקס נישטאָ. למשל:
- דער אתרוג איז נישט דאָ, אין דער פּושקע. ער איז דאָרט, יאַנקל האָט אים.
- די באַנאַנעס זײַנען נישט דאָ, אױפֿן טיש. זײ זײַנען דאָרט, אין דײַן רוקזאַק.
- מאָבי זיצט נישט דאָ. ער זיצט דאָרט.
- לאָמיר עסן דאָרט, נישט דאָ! דאָרט קענען מיר זיצן אונטער די בײמער.
באַמערקט אַז זאַצן װי דער פֿריִער געבראַכטער משל „דער אתרוג איז דאָ“ זײַנען צװײטײַטשיק און מע דאַרף אַ ברײטערן קאָנטעקסט פּינקטלעך צו פֿאַרשטײן זײער באַטײַט. די צװײ מעגלעכקײטן (דערבײַיִקײט אָדער אָרט) לאָזן זיך זען אין אָט די צװײ פֿראַגעס מיטן זעלבן ענטפֿער:
דער חילוק איז אױך װיכטיק װאָס שײך װערטער־סדר. דער אָרטאַדװערב דאָ (אַקעגן דאָרט) האָט די בײגעװדיקײט פֿון אַלע אַדװערבן און קען קומען אָנהײב זאַץ. דערפֿאַר קען מען ענטפֿערן אױף דער צװײטער פֿראַגע אַזױ:
אָבער דאָ װאָס װײַזט אָן אױף פֿאַראַנענקײט/דערבײַיִקײט (אַקעגן נישטאָ) געפֿינט זיך קײן מאָל נישט אָנהײב זאַץ. מוז דאָס װאָרט דאָ קומען נאָכן װערב אינעם ענטפֿער אױף דער ערשטער פֿראַגע:
טאַטן/זײדן/מאַמען/באָבען
- יאַנקל זוכט דעם טאַטן און ליבע זוכט די מאַמע.
- מיר האָבן ליב דעם זײדן און די באָבע.
- איך האָב געשפּילט אין קױשבאָל מיטן טאַטן און אין טעניס מיט דער מאַמען.
- לאָמיר געבן דעם זײדן אַ היטל און דער באָבען אַ שאַל.
אין קאַפּיטל 4 און אין לעקציע 5.1 האָבן מיר געלערנט װעגן בייגפֿאַלן: װי אַזוי עס בײַטן זיך די פֿאָרמעס, לויט זייער ראָלע אין זאַץ, פֿון עטלעכע קאַטעגאָריעס סובסטאַנטיװן און װערטער װאָס ציִען זיך צו זײ. מיר האָבן באַטראַכט פּערזאָן־נעמען, פּערזענלעכע פּראָנאָמען, דאָס פֿרעגװאָרט װער און די געװיסיקע אַרטיקלען. מיר האָבן שױן באַמערקט אַז ס׳רובֿ סובסטאַנטיװן בײגן זיך נישט; אין דער איצטיקער לעקציע לערנען מיר די פֿאָרמעס פֿון פֿיר װאָס בײגן זיך יאָ: טאַטע, מאַמע, באָבע, זײדע.
טאַטע און זײדע בײגן זיך אין אַקוזאַטיװ און דאַטיװ. מאַמע און באָבע בײגן זיך בלױז אין דאַטיװ. אַזױ װי מיט אַ פּערזאָן־נאָמען, גיט מען צו –ן. אָט זײַנען די פֿאָרמעס פֿון די פֿיר סובסטאַנטיװן אין אַלע בײגפֿאַלן, מיטן געװיסיקן אַרטיקל:
באַמערקט:
- אין די געבױגענע פֿאָרמעס טאַטן און זײדן פֿעלט דער ע.
- פּונקט װי דער אַרטיקל דער (מאַסקולין) בײגט זיך אין אַקוזאַטיװ און דאַטיװ, אַזוי בײגן זיך די סובסטאַנטיװן טאַטע און זײדע אין אַקוזאַטיװ און דאַטיװ. און פּונקט װי דער אַרטיקל די (פֿעמינין) בײגט זיך נאָר אין דאַטיװ, אַזוי בײגן זיך אויך די סובסטאַנטיװן מאַמע און באָבע נאָר אין דאַטיװ.
העלפֿן
- קענסט מיר העלפֿן מיט דער הײמאַרבעט?
- די קינדער העלפֿן דער מאַמען בױען די סוכּה.
- ליבע איז פֿאַרשטעלט פֿאַר אַ מאַלפּע. איך האָב איר געהאָלפֿן מאַכן איר קאָסטיום.
דער װערב העלפֿן קומט מיט אַן אָביעקט אין דאַטיװ (נישט אַקוזאַטיװ!).
װען מיט העלפֿן קומט אַן אינפֿיניטיװ איז ער אָן צו (װעגן דעם אינפֿיניטיװ מיט און אָן צו, זען 5.1 נאָך פּרטים).
דער װערב הענגען קומט אין דער פֿאַרגאַנגענער צײַט מיט זײַן װען ער איז אומטראַנסיטיװ, און מיט האָבן װען ער איז טראַנסיטיװ. למשל:
- די מאַלפּע איז געהאַנגען אױפֿן בױם.
- איך האָב אױפֿגעהאַנגען דאָס בילד אױף דער װאַנט.
